ریشه و داستان ضرب المثل کلاهش پس معرکه است

در زمان های قدیم معمول بود که دراویش و شعبده بازها و معرکه گیران در کوچه ها و خیابان ها سر چهارراه ها و معابر عمومی بساطشان را پهن می کردند و به اصطلاح معرکه می گرفتند و مردم را با شعبده بازی، پهلوانی، اجرای نمایش، مناقب خوانی، شاهنامه خوانی سرگرم می کردند و اصطلاحاً چند چشمه بازی می کردند. یعنی هنرها و شعبده بازی های خود را ضمن اظهار مطالب مشروحی، به تماشاچیان نشان می دادند و مردم هم دور بساط اینها جمع می شدند و با شور و اشتیاق تماشا می کردند. البته به فراخور اهمیت هنری که عرضه می کردند از تماشاچیان مبلغی پول دریافت می داشتند.
دراویش معرکه گیر کارشان شعبده بازی، مسئله گویی، مارگیری، مناقب خوانی و شرح معجزات حضرت رسول اکرم(ص) و اولیای دین، عملیات پهلوانی، قصه گویی و از این قبیل بوده است.
شکل و ترتیب معرکه گیری به این ترتیب بود که ابتدا درویش یا شعبده باز در وسط چهارراه و معبر عمومی سفره ای پهن می کرد و با کمک معاون و دستیارش مشغول شعرخوانی و سوال و جواب می شد که آن را در اصطلاح معرکه گیران، شیداللهی می گفته اند. اطراف این سفره تا مسافت و عمق یک الی دو متر کاملاً باز بود و جزء حریم درویش معرکه گیر محسوب می شد که هنگام انجام برنامه در آن تردد و رفت و آمد می کرده است. خارج از این محوطه تماشاچیان مجاز بودند دایره وار بایستند و هنرنمایی های معرکه گیر را تماشا کنند.

یک متن کوتاه پندآموز به انتخاب سامانه برای شما

نیاز مردم به شما از نعمت های خدا بر شما است، از این نعمت افسرده و بیزار نباشید

چنانچه بر تعداد تماشاچیان افزوده می شد درویش معرکه گیر دوایر صفوف اول و دوم و سوم را تکلیف می کرد که بنشینند تا بقیه تماشاچیان که دیرتر رسیده و در عقب جمعیت ایستاده بودند، بتوانند بساط معرکه گیری را ببینند و از نقالی ها، عملیات و شیرین کاری های معرکه گیراستفاده کنند.
گاهی اتفاق می افتاد یکی از تماشاچیان که در صف جلو نشسته بود با اطرافیان اختلاف پیدا می کرد و یا رفتاری از او سرمی زد که موجب حواس پرتی معرکه گر و اختلال (اخلال) در نظم صفوف و تماشاچیان می شد. در این هنگام یکی از تماشاچیان به منظور دفع شر، کلاه آن شخص مخل نظم و مزاحم را که در صف اول نشسته بود بر می داشت و به خارج از دایره، یعنی پسِ معرکه پرتاب می کرد.
پیداست شخص مزاحم که کلاهش پس معرکه افتاده بود، برای به دست آوردن کلاهش، به ناچار از معرکه خارج می شد و سایرین جایش را می گرفتند و دیگر نمی توانست به صف اول بازگردد. بنابراین «کلاهش پس معرکه است» از این رهگذر و بساط معرکه گیری به صورت ضرب المثل درآمد.
این ضرب المثل ناظر بر شخصی است که در اموری که دیگران نیز شرکت دارند، تنها او با وجود تلاش و فعالیت خستگی ناپذیر به مقصود نرسد و از مساعی و زحمات خویش بهره نگیرد، یا در زمانی که گفته می شود فلانی کلاهش پس معرکه است یعنی وضعش طوری است که احتمال موفقیت نمی رود.